به گزارش روابط عمومی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، دکتر علی اصغر میرزایی مهر و کیانوش معتقدی در نشستی که با حضور جمعی از پژوهشگران و هنردوستان برگزار شد، به بررسی ویژگی های تابلوهای «صف سلام» و پیشینه تاریخی آن پرداختند.

کیانوش معتقدی پژوهشگر در این نشست اظهار داشت: تا پیش از قاجار پدیده ای به نام تابلوهای صف سلام نداشتیم و از دوره فتحعلی شاه شکل گرفت؛ او در شیراز تحت تاثیر نقاشی ها قرار می گیرد و با آمدن به تهران، هنرمندان را از سراسر کشور جهت انجام کار هنری دعوت می کند.

او با بیان اینکه تحولات تصویری ایران در این دوره بسیار مهم است و روایت تازه ای از تصویر شاهانه شکل می گیرد، توضیح داد: مهمترین تم در هنر آن دوره باستان گرایی است و با ایده هنری فتحعلی شاه تحولی در هنرهای ایرانی شکل می گیرد؛ و درواقع فتحعلی شاه هم فرمانروای یک سرزمین اسلامی است و هم خود را به دوران باستان متصل می کند.

او از ویژگی های هنری دوران قاجار را شکل گیری الگوهای سلطنتی در آتلیه و کارگاه ها و بازتولید آن در فضاهای عمومی عنوان کرد و گفت: به نظر می رسد هنرمندان قاجار به خصوص عبداله خان که ایده تابلوهای صف سلام از او است از المان های باستانی استفاده می کنند.

این پژوهشگر ادامه داد: نوع نگاه حک نقوش بر سنگ، ایده ای برای هنرمندان قاجار جهت تولید آثار نقش برجسته است و در دوره قاجار ایده نقش برجسته ساسانی ها احیا می شود. در این دوران نقاشان از مکانیزم تصویری نقش برجسته های ساسانی جهت تولید آثار هنری استفاده می کردند.

او ضمن نمایش تصاویری از چند نمونه تابلو صف سلام که در دوران قاجار خلق شده اند و بیان ویژگی این آثار افزود: صف سلام تصویری از هرم قدرت است که فتحعلی شاه قدرت خود و شاهزادگانش را به تصویر می کشیده.

معتقدی با اشاره به ویژگی های قطعاتی از تابلو صف سلام که در مجموعه نیاوران موجود است، اظهار داشت: دو قطعه از تابلو صف سلام موجود در کاخ صاحبقرانیه به مکتب عبداله خان مرتبط است؛ و دارای چیدمانی جدید و سه گروهه است.

او ادامه داد: این صف سلام از اساس روی بوم اجرا شده، بر خلاف بقیه که بر روی گچ اجرا شده بودند.

این پژوهشگر با بیان اینکه این صف سلام می تواند در پایان دوره فتحعلی شاه خلق شده باشد و دارای چند ویژگی است، توضیح داد: نخستین ویژگی تابلو این است که سه نسل از یک خانواده در آن دیده می شود؛ نقش بستن شاهزاده های با تاج در ردیف بالا و شاهزاده های با کلاه و دستار بر سر، در ردیف های بعدی دیگر ویژگی این تابلو است که در مقایسه با نمونه های موجود در قم و موزه نگارستان مشخص می شود که شکل تاج های تمامی آثار مشابه هستند.

او ادامه داد: فرم صورت شاهزاده های نمونه موجود در کاخ صاحبقرانیه در دیگر نمونه ها نیز بازتولید شده است؛ و شکل دست ها در این اثر در نمونه های اولیه عبداله خان دیده می شود. در واقع تمام تزئینات این تابلو بازتولید آثاری است که توسط عبداله خان کشیده شده اند.

معتقدی تصریح کرد: با توجه به این ویژگی ها و جزئیات موجود در اثر می توان گفت که احتمالا خود عبداله خان (با کمک شاگردانش) خالق آن است؛ و احتمالا این اثر برای نصب در یکی از کاخ هایی که خارج از تهران برای فتحعلی شاه یا فرزندان و نوادگانش بوده است، سفارش داده شده باشد.

در ادامه دکتر علی اصغر میرزایی مهر پژوهشگر با بیان اینکه بعضی از تابلوهای نقاشی الگوی تصویری برای آثار بعد خود می شوند، اظهار داشت: تا قبل از عبداله خان آثار صف سلام نداربم و او یک شاهکار هنری خلق و خودش چندبار این اثر را بازتولید و شاگردانش نیز ادامه دادند؛ و کار عبداله خان و نوع چیدمان و المان های اثرش الگویی برای دیگر هنرمندان شد.

او گفت: عبداله خان با مساعدت فتحعلی شاه به هنر برجسته نگاری جانی تازه می بخشد.

او ادامه داد: انتخاب عبداله خان برای کشیدن نقاشی صف سلام بسیار هوشمندانه بوده است؛ چراکه او معمارباشی و نقاش باشی بوده و رابطه بصری این تابلو نقاشی را فقط آن معمار می توانسته محاسبه و اثر بی نظیری خلق کند و نقاشان دیگر هیچکدام معمار باشی نبوده اند.

میرزایی مهر فتحعلی شاه را هنرمند، هنردوست و حامی هنرمندان دانست که در هنر نوآوری بوجود آورده است.

او توضیح داد: عبداله خان بعد از خلق تابلو صف سلام، خودش هم گویی به آن علاقه مند شده و تا پایان عمر از الگوی آن در خلق سایر آثار استفاده کرده است؛ و تعداد ۷۰ تابلو صف سلام که شجره نامه قاجار در آن است شناسایی شده.

این پژوهشگر ادامه داد: عبداله خان در تابلوهای صف سلام ۱۱۸ پیکره می کشیده که ۱۲ شاهزاده بعلاوه شاه در قسمت مرکزی نقش بسته و بزرگان مملکت و سفیران کشورهای شرق و غرب نیز در آن حضور دارند.

او افزود: صف سلام ها در دو گروه (به لحاظ شخصیت های به نمایش درآمده) خلق شده اند؛ گروه اول شاه در مرکز و شاهزاده ها تکرار و بزرگان مملکت و سفیران کشورهای شرق و غرب در آن حضور دارند. گروه دوم نیز شاهزادگانی هستند که مرتبط با استان یا شهر و یا نسل دوم فرزندان فراوان فتحعلی شاه بوده اند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: درواقع این دو گروه شامل صف سلام هایی که بازتولید شخصیت های صف سلام تهران هستند و صف سلام هایی که شخصیت های مطرح و شاه در آن نیستند، می شوند.

این پژوهشگر با بیان اینکه ساختار صف سلام نماد و الگویی برای هنرمندان می شود، گفت: صف سلام در شرایط و مکان بسیار درستی انتخاب و اجرا شد و پس از آن صدها نمونه از روی آن خلق شد.

او خاطرنشان کرد: در دوره فتحعلی شاه بسیاری از آثار هنری جهت صادرات به کشورهای دیگر خلق می شدند و در واقع در دورانی که چاپ و دوربین نیست، آثاری جهت نمایش شکوه ایران تولید می شود و به نوعی در این آثار برندسازی هم انجام می گیرد، همچون ریش بسیار بلند فتحعلی شاه و تاج ها و غیره.

بر اساس این گزارش همزمان با این نشست تابلو «صف سلام» محفوظ در کاخ موزه صاحبقرانیه، در تالار آبی نیاوران در معرض دید علاقه مندان و حاضران در نشست قرار گرفت.